Met het cijfer 666 wordt in Openbaring verwezen naar een persoon. Maar de kennis naar wie wordt verwezen, is verloren gegaan. Daarom wordt er al eeuwen gegist naar wie er toch bedoeld wordt.
In Openbaring 13:18 staan de volgende bekende woorden (NBV21):
Hier komt het aan op wijsheid. Laat ieder die inzicht heeft het getal van het beest ontcijferen; er wordt een mens mee aangeduid. Het getal is zeshonderdzesenzestig. (Openbaring 13:18 NBV21)
Hier geeft de schrijver, die zich Johannes noemt, als het ware een raadsel op, en generaties lezers hebben inderdaad geprobeerd het inzicht te laten zien waar zijn woorden om vragen – tevergeefs.
De achtergrond van het raadsel is eenvoudig. De letters van het Griekse alfabet deden namelijk ook dienst als getallen. Met enkele extra letters naast de standaard 24 had men zo de getallen 1 tot en met 9, 10 tot en met 90, en 100 tot en met 900. 666 is in het Grieks chi (600) – xi (60) – stigma (6, zo’n extra letter).
Een gevolg van dit getallenstelsel was dat je bij elk Grieks woord ook een getalswaarde kon berekenen. Zo heeft het woord peristera (duif) de waarde 801. Je kon je ook bij elk getal afvragen welke letters en woorden die getalswaarde hadden. Zo vormen de beide letters alfa en omega samen ook 801. Dit verschijnsel, dit ernstige spel met getalswaarden, was zeer bekend in de oudheid, ook in andere talen dan het Grieks. Het staat tegenwoordig bekend als gematria , met een Hebreeuws woord dat zelf weer aan het Grieks ontleend lijkt te zijn, hoewel de Grieken zelf een andere woord gebruikten, namelijk isopsefia .
Hoe het ook zij, kennelijk doelt de schrijver hier in Openbaring 13:18 op een eigennaam of bijnaam waarvan de letters, als getallen gezien, opgeteld op 666 uitkomen. Het is wel gelijk duidelijk dat zo’n groot getal de uitkomst kan zijn bij veel totaal verschillende woorden, en dat is hier ook precies het probleem.
Verloren kennis
Overigens zullen de eerste lezers, de kring van christelijke groepen in steden aan de westkust van het huidige Turkije, best wel geweten hebben wat Johannes bedoelde. Ze hebben het alleen helaas niet overgeleverd en hun kennis is verloren gegaan, waarschijnlijk voorgoed. Al in de tweede eeuw moest de kerkvader Ireneüs zelf gaan speculeren, als eerste in een lange reeks. Ireneüs meldt ook al dat er ook een ander getal de ronde doet, namelijk 616. Daarmee is het aantal mogelijkheden nog veel groter, en er zelfs een handschrift bekend met 665 in plaats van 666.
Bijbelhandschriften bevatten vaak veel meer dan alleen maar de Bijbeltekst. In dit geval zijn er veel handschriften van Openbaring met opmerkingen in de marge, en die opmerkingen maken het mogelijk een hele uitleggeschiedenis van mogelijke duidingen van het beruchte getal op te sporen. Romeinse keizers komen langs, maar ook ‘de Romeinen’ in het algemeen. Grieks-Romeinse goden worden genoemd, maar ook kleurrijke aanduidingen als ‘de veroveraar’, ‘de ruwe’, ‘verdorven gids’, ‘echt onheil’, ‘onrechtvaardig lam’. Soms moet je overigens wel wat spelfouten aannemen om inderdaad tot 666 te komen.
De interpretaties gaan zelfs nog verder. Ook de tijd van de kruistochten, de botsing tussen christendom en islam, vindt zijn weerslag in de handschriften. Er ontstond een traditie die Mohammed als de antichrist beschouwde, en zo deed men ook pogingen om het getal 666 terug te vinden in die naam. Daarvoor was dan wel steeds een verder in het Grieks geheel onbekende spelling nodig, anders lukte het niet. Een variatie hierop is om dan maar ‘Mekka’ te noemen, wat dan naar Mohammed moest verwijzen. Ook de ‘Ottomanen’, de veroveraars van het Byzantijnse rijk, komen voor als duiding van 666, en weer de ‘Romeinen’, maar nu niet langer als overheersers van de christenen, maar als tegenstander van de Byzantijnse kerk. En tenslotte waren er in de tijd van de Reformatie protestanten die het getal 666 probeerden te herleiden tot de paus in Rome, vanuit het idee dat juist de paus de antichrist was.
Al deze speculaties zeggen meer over de tijd waarin ze ontstonden dan over de Bijbeltekst zelf. De vele pogingen om in het getal een naam van veel eeuwen later in te lezen getuigen van slechte en onbezonnen exegese, hoe begrijpelijk soms ook. Zulke pogingen gaan trouwens nog steeds door, maar die laat ik verder voor wat ze zijn.
Keizer Nero?
Het moet gewoon om een destijds bekende persoon zijn gegaan. Maar waarom noemde Johannes dan niet gewoon de naam waar het om ging? Het zou een voorzorgsmaatregel kunnen zijn geweest. Dan was het getal een soort codewoord, zoals heel het boek ook alleen maar indirect over de Romeinse overheersing en machtswellust spreekt. De talloze beelden verhullen en onthullen tegelijkertijd.
De meest populaire ‘oplossing’ onder de wetenschappers is tegenwoordig ‘keizer Nero’. Dit heeft wel het nadeel dat het niet werkt in het Grieks – de taal waarin Openbaring is geschreven – maar alleen in het Hebreeuws. Het houdt dus iets geforceerds, maar past verder goed bij wat je zou verwachten. De schrijver beschouwde het Romeinse Rijk als grote tegenstander van God, en schetste met felle beelden het kwaad ervan. Keizer Nero, ook al was deze al gestorven toen het boek werd geschreven, was en bleef zeer geschikt als personificatie van dat kwaad.
